🧠 Ahlak Gelişimi Kuramları
Ahlak gelişimi, bireyin doğru ile yanlışı, iyi ile kötüyü ayırt etme ve bu doğrultuda davranışlar sergileme kapasitesinin zaman içinde nasıl geliştiğini inceleyen psikolojik bir süreçtir. Bu alanda birbirinden farklı ancak birbirini tamamlayıcı birkaç önemli kuram bulunmaktadır.
👨🏫 Piaget'nin Ahlak Gelişim Kuramı
Jean Piaget, ahlak gelişimini bilişsel gelişimle paralel olarak iki ana evrede ele almıştır:
- 📏 Dışa Bağlı (Heteronom) Ahlak Evresi (4-10 yaş): Bu dönemdeki çocuklar için kurallar otorite figürleri (ebeveynler, öğretmenler) tarafından konulmuştur, değişmez ve kesindir. Davranışın sonucuna bakılır, niyet önemsenmez. Örneğin, kazara 10 bardağı kıran çocuk, isteyerek 1 bardağı kıran çocuktan daha suçludur.
- ⚖️ Özerk (Otonom) Ahlak Evresi (10+ yaş): Bu evrede çocuklar kuralların insanlar tarafından oluşturulduğunu ve ihtiyaçlara göre değişebileceğini anlar. Artık niyet önem kazanır. Adalet ve eşitlik kavramları gelişir.
🧩 Kohlberg'in Ahlak Gelişim Kuramı
Lawrence Kohlberg, Piaget'nin çalışmalarını genişleterek ahlak gelişimini üç düzey ve altı evrede açıklamıştır. Bu, en kapsamlı ahlak gelişimi kuramı olarak kabul edilir.
🗳️ 1. Gelenek Öncesi Düzey
- 🎯 Evre 1: İtaat ve Ceza Eğilimi: Davranışların fiziksel sonuçları önemlidir. Cezadan kaçınmak ve otoriteye itaat etmek esastır. "Cezayı gerektiren şey yanlıştır."
- 🤝 Evre 2: Bireysellik ve Çıkar Değişimi: "Amaca giden her yol mubahtır" anlayışı hakimdir. İhtiyaçların karşılanması ön plandadır. "Sen benim sırtımı kaşı, ben de seninkini."
🏛️ 2. Geleneksel Düzey
- 👨👩👧👦 Evre 3: İyi Çocuk Eğilimi: Başkalarını memnun etmek ve onay almak önemlidir. "İyi davranış", başkalarına yardım etmek ve onları mutlu etmektir.
- 📜 Evre 4: Kanun ve Düzen Eğilimi: Otoriteye ve sosyal düzene uyum gösterilir. Kurallara uymak, toplumu korumak için önemlidir. "Kurallar koyulmuştur ve ona uyulmalıdır."
🌍 3. Gelenek Sonrası (Evrensel Ahlak İlkeleri) Düzey
- 📝 Evre 5: Sosyal Sözleşme Eğilimi: Kanunların, temel hakları ve toplumun refahını korumak için var olduğu anlaşılır. Kanunlar demokratik yollarla değiştirilebilir.
- 💫 Evre 6: Evrensel Ahlak İlkeleri: Birey, adalet, eşitlik ve insan hakları gibi kendi seçtiği soyut ahlak ilkelerine göre hareket eder. Bu ilkeler yasalarla çelişse bile, birey ilkelerinin peşinden gider. (Örn: İnsan hakları için sivil itaatsizlik)
💡 Not: Kohlberg'e göre bireyler bu evrelerden sırayla geçer ve bir üst evreye atlama yapılamaz. Ayrıca, herkes en üst evrelere ulaşamayabilir.
👩🏫 Gilligan'ın Ahlak Gelişimi Kuramı
Carol Gilligan, Kohlberg'in kuramının daha çok erkek denekler üzerinde çalışıldığı için kadınların ahlaki yaklaşımlarını yansıtmadığını savunmuştur. Ona göre iki farklı ahlaki "ses" vardır:
- ⚖️ Erkek Ahlakı (Adalet/Otorite Temelli): Kohlberg'in kuramında olduğu gibi, haklar, kurallar ve adalet üzerine odaklanır.
- ❤️ Kadın Ahlakı (Şefkat/Bakım Temelli): Bu yaklaşım ilişkiler, bağlılık, sorumluluk ve başkalarına zarar vermemek (şefkat) üzerine kuruludur. Amacı ilişkileri sürdürmek ve çatışmaları çözmektir.
Gilligan, bu iki yaklaşımın birbirinden üstün olmadığını, sadece farklı olduğunu ve her iki cinsiyette de görülebileceğini vurgulamıştır.
🔑 Özet
- ✅ Piaget, ahlakı kurallara bakış açısıyla (dışa bağlı/özerk) iki evrede inceler.
- ✅ Kohlberg, ahlaki muhakemeyi odak noktası alarak 3 düzey ve 6 evreli bir model sunar.
- ✅ Gilligan, Kohlberg'in kuramını eleştirerek ahlak gelişiminde "şefkat ve bakım" boyutunu vurgular.
