Falih Rıfkı Atay'ın Zeytindağı eseri, yalnızca bir hatırat değil, aynı zamanda çökmekte olan bir imparatorluğun ve doğmakta olan bir ulusun sancılı geçiş dönemine tanıklık etmiş bir gazeteci-yazarın içerden gözlemleridir. Kitap, adını Kudüs'te bulunan ve Osmanlı İmparatorluğu'nun 4. Ordu Karargâhı'na ev sahipliği yapan Zeytindağı'ndan alır. Atay, bu karargâhta Cemal Paşa'nın özel kalem müdürü olarak bulunduğu yılları, Birinci Dünya Savaşı'nı, Osmanlı'nın son dönemini ve Türk milliyetçiliğinin uyanışını keskin gözlemleri ve duru Türkçesiyle anlatır.
Falih Rıfkı Atay (1894-1971), Türk edebiyatının ve basınının önemli isimlerindendir. Gazeteci, yazar ve milletvekili kimlikleriyle öne çıkan Atay, özellikle gözlemci ve eleştirel üslubuyla tanınır. Zeytindağı, onun en önemli eserlerinden biri kabul edilir. Eserlerinde Türkçenin sade ve güçlü kullanımına özen göstermiş, yaşadığı dönemin siyasi ve sosyal olaylarını gelecek nesillere aktarmıştır.
Kitap, kronolojik bir anlatımdan ziyade, tematik bölümler ve kesitler halinde ilerler. Atay, anılarını aktarırken olayları olduğu gibi değil, kendi yorum ve eleştirileriyle harmanlayarak sunar.
Falih Rıfkı, İttihat ve Terakki'nin güçlü isimlerinden Cemal Paşa'nın özel kalem müdürü olarak Zeytindağı'ndaki karargâha atanır. Bu bölümde Cemal Paşa'nın kişiliği, yönetim anlayışı, Suriye-Filistin cephesindeki icraatları ve bazen acımasız olabilen tedbirleri anlatılır. Atay, Paşa'ya hem hayranlık duyar hem de bazı uygulamalarına eleştirel bir gözle bakar.
Birinci Dünya Savaşı'nın acımasız koşulları, sefalet, hastalık ve açlık tüm çıplaklığıyla satırlara yansır. Osmanlı'nın savaşa girişinin bir "macera" olduğu yönündeki düşüncelerini cesaretle ifade eder. İmparatorluğun çok uluslu yapısının savaş şartlarında nasıl dağılmaya başladığını, Arap topraklarındaki milliyetçi ayaklanmaları gözlemler.
Belki de kitabın en önemli teması budur. Arap milliyetçiliği ile karşılaşan yazar, kendi kimliğini ve Türklük bilincini daha derinden sorgulamaya başlar. "Biz kimiz?" sorusu, kitabın alt metnini oluşturur. İmparatorluktan ulus-devlete geçiş sürecinin fikri temelleri, bu yaşananların sonucunda atılmaktadır.
Savaşın kaybedileceği anlaşıldığında, karargâhın ve Cemal Paşa'nın İstanbul'a dönüş hazırlıkları anlatılır. Bu bölüm, bir dönemin sona erişinin hüzünlü ve telaşlı atmosferini yansıtır. Atay, memlekete döndüğünde artık eskisi gibi bir İstanbul ve Osmanlı bulamayacaktır.
Zeytindağı, sadece bir savaş anıları kitabı değildir. Modern Türkiye'nin doğum sancılarını, bir aydının bu süreçteki bunalımını ve arayışını anlatan edebi değeri yüksek bir eserdir. Falih Rıfkı Atay'ın akıcı, yer yer ironik ve cesur üslubu, okuru 20. yüzyılın başının kaotik ortamına götürür. Tarihe meraklı olanlar, edebi hatırat türünü sevenler ve "bugünü anlamak için dünü okumak" isteyenler için vazgeçilmez bir kaynaktır.
Falih Rıfkı Atay'ın Zeytindağı, okura şunu fısıldar: Tarih, rakamlardan ve resmi belgelerden ibaret değildir; o, insanların yaşadıkları, hissettikleri ve tanık olduklarıdır. Bu kitap, bir dağın adıyla anılan, ancak aslında bir neslin ve bir devrin çöküşünün hikâyesidir. Okurken, yazarın satır aralarına serpiştirdiği o derin hüznü ve umudu hissetmemek elde değildir.
Önemli Not: Bu özet, kitabın ana hatlarını ve ruhunu aktarmayı amaçlar. Tarihi derinliği, edebi lezzeti ve yazarın çarpıcı tespitlerini tam olarak deneyimlemek için eserin kendisini okumak gereklidir.
