Psikoloji tarihinde, öğrenme kuramları denince akla ilk gelen isimler genellikle Pavlov, Skinner veya Thorndike olur. Ancak 20. yüzyılın ortalarında, davranışçılığın hakim olduğu bir dönemde, Edward Tolman adında bir psikolog, öğrenmenin sadece uyarıcı-tepki ilişkisinden ibaret olmadığını savunan devrim niteliğinde bir kuram ortaya attı: Gizil (Örtük) Öğrenme Kuramı. Bu makalede, Tolman'ın bilişsel psikolojinin temellerini atan bu önemli kuramını detaylıca inceleyeceğiz.
Edward Chace Tolman (1886-1959), Harvard Üniversitesi'nde eğitim görmüş ve çalışmalarını Kaliforniya Üniversitesi'nde sürdürmüş bir psikologdu. Davranışçılığın mekanik ve indirgemeci yaklaşımına karşı çıkarak, organizmaların amaçlı ve bilişsel süreçlere dayalı davrandığını savundu. Ona göre öğrenme, sadece gözlemlenebilir davranış değişiklikleriyle değil, zihinsel haritalar ve beklentilerle ilgiliydi.
Gizil (örtük) öğrenme, herhangi bir anında açıkça gözlemlenemeyen, ancak daha sonraki bir zamanda uygun koşullar oluştuğunda ortaya çıkan öğrenme türüdür. Tolman'a göre bireyler, bir ödül beklentisi olmadan da çevrelerini keşfeder ve bilgi edinirler. Bu bilgi, gerektiğinde kullanılmak üzere "zihinsel haritalar" şeklinde saklanır.
Tolman'ın kuramını desteklemek için yaptığı en ünlü deneylerden biri, farelerle gerçekleştirdiği labirent deneyidir:
İlginç olan, Grup B'deki farelerin, ödül verilmeye başlandıktan sonraki performanslarının, ödülle eğitilmiş Grup A'daki farelerinkine çok hızlı bir şekilde yetişmesi ve hatta onları geçmesiydi. Bu da gösteriyordu ki fareler, ödül olmadan da labirentin yapısını öğrenmiş, ancak bu bilgiyi ödül ortaya çıkana kadar "gizli" tutmuşlardı.
Tolman'ın kuramının en önemli kavramlarından biri bilişsel haritadır. Buna göre organizmalar, çevrelerindeki mekansal ilişkileri zihinlerinde haritalandırırlar. Bu haritalar sayesinde, daha önce hiç gitmedikleri yollardan bile hedeflerine ulaşabilirler.
Örneğin, bir ofiste çalışan kişi, ofisin genel düzenini, hangi koridorun nereye çıktığını, merdivenlerin yerini öğrenir. Daha sonra ana asansör bozulduğunda, acil çıkış merdivenlerini kullanarak binadan çıkabilir. İşte bu, Tolman'ın bilişsel harita kavramının günlük hayattaki yansımasıdır.
Tolman'ın gizil öğrenme kuramı, modern eğitim anlayışına önemli katkılar sağlamıştır:
Edward Tolman'ın gizil öğrenme kuramı, psikoloji tarihinde bir dönüm noktasıdır. Davranışçılığın hakim olduğu bir dönemde, öğrenmenin sadece uyarıcı-tepki ilişkilerinden ibaret olmadığını, bilişsel süreçlerin de kritik rol oynadığını savunmuştur. Çalışmaları, bilişsel psikolojinin gelişimine zemin hazırlamış ve günümüzdeki birçok öğrenme kuramına ilham kaynağı olmuştur.
Tolman bize şunu hatırlatır: Bazen en değerli öğrenmelerimiz, en beklenmedik anlarda, hiç farkında olmadan gerçekleşir. Ve bu öğrenmeler, ihtiyaç duyduğumuz anda, zihnimizdeki haritalardan çıkıp bize rehberlik eder.
