Bir metni okurken bazen sadece kelimelerin söylediğini anlarız, bazen de yazarın aslında ne demek istediğini düşünürüz. İşte bu iki anlam katmanına yüzey anlam ve derin anlam diyoruz.
Yüzey anlam, bir cümlenin veya ifadenin aklımıza gelen ilk ve en belirgin anlamıdır. Kelimelerin sözlükteki karşılığına en yakın anlamdır. Bu anlamı bulmak için fazla düşünmeyiz, metinde ne yazıyorsa onu anlarız.
Örnek: "Hava o kadar soğuktu ki nefesimiz dışarı çıkar çıkmaz buz kesildi."
Derin anlam, yazarın asıl vermek istediği mesaj, his veya düşüncedir. Bu anlam, kelimelerin arkasında saklıdır ve onu bulmak için okuduklarımızı yorumlamamız, biraz düşünmemiz gerekir. Genellikle mecaz, benzetme ve imalar içerir.
Örnek: "Sınavdan sonra yüzünde güneş açtı."
Cümle: "Bu olaydan sonra sınıfımızda duvarlar örülmeye başlandı."
Bir metni tam olarak anlayabilmek için hem yüzeyde yazanı hem de onun altında yatan derin anlamı kavramak çok önemlidir. İyi bir okur, kelimelerin ötesine geçerek yazarın ne demek istediğini bulmaya çalışır.
Soru 1: "Ayşe, sınavdan yüksek not alınca gözlerinin içi gülüyordu." cümlesi için aşağıdakilerden hangisi doğrudur?
a) Ayşe'nin fiziksel olarak güldüğünü anlatır.
b) Ayşe'nin mutlu olduğunu ima eder.
c) Ayşe'nin gözlerinin şeklini tarif eder.
d) Ayşe'nin üzgün olduğunu gösterir.
Cevap: b) Ayşe'nin mutlu olduğunu ima eder. Çözüm: "Gözlerinin içi gülmek" deyimi, kişinin çok mutlu olduğunu ifade eden bir derin anlam (mecaz) taşır. Yüzey anlamıyla fiziksel bir gülme eylemi kastedilmez.
Soru 2: "Bu olaydan sonra yüreğime bir kor düştü." ifadesinin derin anlamı aşağıdakilerden hangisidir?
a) Kalbime fiziksel bir cisim battı.
b) Çok acı çektim, içim yandı.
c) Vücut sıcaklığım arttı.
d) Kalbim hızlı hızlı atmaya başladı.
Cevap: b) Çok acı çektim, içim yandı. Çözüm: "Yüreğime kor düştü" sözü, kişinin bir olay karşısında duyduğu büyük üzüntüyü, acıyı ve iç sıkıntısını anlatan mecazi bir ifadedir. Gerçek anlamda bir yanma olayı yaşanmamıştır.
Soru 3: "Sabah oldu, güneş pencereden içeri süzüldü." cümlesi ile ilgili olarak aşağıdaki yorumlardan hangisi yapılabilir?
a) Cümlede hem yüzey hem de derin anlam vardır.
b) Cümlenin sadece yüzey anlamı vardır.
c) Cümlenin sadece derin anlamı vardır.
d) Cümlenin ne yüzey ne de derin anlamı vardır.
Cevap: b) Cümlenin sadece yüzey anlamı vardır. Çözüm: Bu cümle, güneş ışığının pencereden yavaşça girdiği gerçek (somut) bir durumu betimlemektedir. Herhangi bir mecaz, ima veya derin bir mesaj içermez.
Soru 4: "Proje ödevimi zamanında yetiştiremeyince öğretmenimin karşısında küçük düştüm." cümlesinde altı çizili ifadenin cümleye kattığı anlam aşağıdakilerden hangisidir?
a) Boyunun kısa olduğunu belirtir.
b) Utandığını ve mahcup olduğunu belirtir.
c) Yere oturduğunu belirtir.
d) Öğretmeninden korktuğunu belirtir.
Cevap: b) Utandığını ve mahcup olduğunu belirtir. Çözüm: "Küçük düşmek" deyimi, bir durum karşısında utanç duymak, mahcup olmak ve itibar kaybetmek anlamına gelir. Bu, ifadenin derin (mecazi) anlamıdır. Fiziksel olarak küçülmek anlamı taşımaz.
