🌍 AYT Fizik Jeofizik: Yer Fiziği Formülleri ve Özet Anlatım
Yer fiziği, gezegenimizin yapısını, özelliklerini ve süreçlerini inceleyen bir bilim dalıdır. AYT Fizik sınavında da karşımıza çıkabilecek bu konu, özellikle depremler, yer manyetizması ve yerin iç yapısı gibi başlıkları içerir. İşte yer fiziği ile ilgili temel formüller ve özet anlatım:
🌋 Depremler
Depremler, yer kabuğundaki ani kırılmalar sonucu oluşan sismik dalgalardır. Depremlerin büyüklüğünü ve şiddetini ölçmek için farklı yöntemler kullanılır.
- 📏 Richter Ölçeği: Depremin büyüklüğünü (magnitüd) belirlemek için kullanılır. Her birimlik artış, depremin enerjisinin yaklaşık 32 kat artması anlamına gelir.
- 📏 Şiddet (Mercalli) Ölçeği: Depremin insanlar, yapılar ve çevre üzerindeki etkilerini değerlendirir. Romen rakamları ile ifade edilir (I'den XII'ye kadar).
Formüller:
* Deprem dalgalarının hızı: $v = \sqrt{\frac{E}{\rho}}$ (E: Elastik modül, ρ: Yoğunluk)
* Depremin enerjisi (yaklaşık): $E \propto 10^{1.5M}$ (M: Magnitüd)
🧲 Yer Manyetizması
Dünya'nın manyetik alanı, gezegenimizin çekirdeğindeki erimiş demir ve nikelin hareketi sonucu oluşur. Bu alan, canlıları zararlı güneş rüzgarlarından korur ve pusulanın yönünü belirler.
- 🧭 Manyetik Alan Şiddeti: Tesla (T) birimi ile ölçülür. Dünya'nın yüzeyindeki manyetik alan şiddeti yaklaşık 25-65 µT arasındadır.
- 🧭 Manyetik Sapma (Deklinasyon): Coğrafi kuzey ile manyetik kuzey arasındaki açıdır.
- 🧭 Manyetik Eğilim (İnkilinasyon): Manyetik alanın yatay düzlemle yaptığı açıdır.
Formüller:
* Manyetik kuvvet: $F = qvB\sin\theta$ (q: Yük, v: Hız, B: Manyetik alan şiddeti, θ: Açı)
⛏️ Yerin İç Yapısı
Dünya, katmanlı bir yapıya sahiptir: Yer kabuğu, manto, dış çekirdek ve iç çekirdek. Her katmanın farklı yoğunluk, sıcaklık ve bileşimi vardır.
- 🌍 Yer Kabuğu: En dıştaki katmandır. Okyanusal ve kıtasal kabuk olmak üzere ikiye ayrılır.
- 🌍 Manto: Yer kabuğunun altında bulunur. Astenosfer (akışkan) ve litosfer (katı) kısımlarından oluşur.
- 🌍 Dış Çekirdek: Sıvı haldedir ve Dünya'nın manyetik alanının oluşumunda etkilidir.
- 🌍 İç Çekirdek: Katı haldedir ve demir-nikel alaşımından oluşur.
Formüller:
* Yoğunluk: $\rho = \frac{m}{V}$ (m: Kütle, V: Hacim)
* Basınç: $P = \rho gh$ (g: Yerçekimi ivmesi, h: Derinlik)
🌋 Plaka Tektoniği
Yer kabuğu, birbirine göre hareket eden plakalardan oluşur. Bu hareketler, depremler, volkanik aktiviteler ve dağ oluşumu gibi olaylara neden olur.
- 🏔️ Yaklaşan Plakalar: Çarpışarak dağ sıralarını oluşturabilir veya bir plaka diğerinin altına batabilir (dalma-batma zonu).
- 🏔️ Uzaklaşan Plakalar: Okyanus ortası sırtları gibi yeni kabuk oluşumuna yol açar.
- 🏔️ Yanal Hareketli Plakalar: Birbirlerinin yanından kayarak depremlere neden olabilir (örneğin, San Andreas Fayı).
